امنیت مواد غذایی امروزه مساله بسیار مهم و نگران‌کننده‌ایست که دورنمای آینده نزدیک آن دولت‌های صنعتی و پیشرفته و همچنین کمتر توسعه‌یافته و فقیر را بسیار نگران کرده است. از این‌رو متخصصین کشاورزی، اقتصاد، تغذیه و اکولوژی با چالش یافتن راه‌حل برای این مشکل روبه‌رو هستند. ریشه‌های این مساله تا حدی وسیع و به هم پیوسته است که کنترل و حل آن همکاری هماهنگ و منسجم مجموعه جهانی را طلب می‌کند. در این مطلب که چکیده‌ای از گزارش وزارت غذا و کشاورزی آلمان در سال 2016 است، ریشه‌ها و راه‌حل‌های پیشنهادی ایمنی مواد غذایی و تغذیه مورد بررسی قرار گرفته است.
مقدمه:
امروزه میزان تولیدات کشاورزی جهان، حداقل براساس اعداد و ارقام، برای تامین غذایی همه جمعیت انسان‌ها کافی است. علی‌رغم این موضوع، روزانه از هر 9 نفر جمعیت جهان 1 نفر گرسنه می‌خوابد و این مساله برخلاف قوانین کنوانسیون حقوق بشر است که بیان می‌کند هر انسانی حق دسترسی به غذا باکیفیت و کمیت مناسب را دارد. دلایل متعددی برای عدم دسترسی انسان‌ها به غذای مناسب وجود دارد اما گرسنگی هرگز قابل قبول نیست.
تعریف گرسنگی:
به نظر نمی‌رسد تعریف چیزی به این سادگی باشد! وقتی انسان به اندازه کافی غذا نخورد، به سرعت تحت تاثیر گرسنگی قرار می‌گیرد. براساس تعریف متخصصین گرسنگی پیچیده‌تر است. از نظر آنها گرسنگی مزمن و یا عدم دریافت کافی مواد مغذی زمانی رخ می‌دهد که انسان برای مدت طولانی انرژی کافی برای زندگی سالم و فعال را دریافت نکنند. انرژی مورد نیاز برای انسان‌ها متفاوت است و برای بزرگسالان بر حسب محل زندگی، سطح فعالیت، گروه سنی و جنسیت آنها بین 1700 تا 2000 کیلوکالری در روز متفاوت است. سوءتغذیه شدید یا گرسنگی محض زمانی شروع می‌شود انسان کمتر از 1400 کیلوکالری دریافت کند.
آمار: میانگین دریافت انرژی بین مردم آلمان بالاتر از 3500 کیلوکالری است!
اما کالری تمام ماجرا نیست! فقر و رژیم غذایی غیرسالم (معمولا در نتیجه فقر) به کمبود ویتامین‌ها، مواد معدنی نظیر ید و آهن همچنین سایر ریزمغذی‌ها ختم می‌شود. کمبود این‌گونه ریزمغذی‌ها اصطلاحا گرسنگی پنهان نامیده می‌شود. این کمبودها در نگاه نخست به چشم نمی‌آیند اما سبب نقصان در تکامل و ظرفیت‌های مغذی و جسمی می‌شوند.
آمار: براساس گزارش فائو، ۸۰۵ میلیون نفر در سراسر جهان از گرسنگی رنج می‌برند! یعنی بیشتر از جمعیت کل روسیه، اتحادیه اروپا و ژاپن.
آیا این بدین معنی است که غذا در حال کمیاب شدن است؟ کاملا برعکس! در حال حاضر براساس اعداد و ارقام کشاورزی یک‌سوم بیش از نیاز جمعیت جهان کالری تولید می‌کند و تولید غذا همچنان سریع‌تر از بالارفتن جمعیت در حال افزایش است.
حقایق: گرسنگی دلایل دیگری دارد ازجمله فقر شدید، عمده دسترسی به زمین، آب و سایر منابع و همچنین مدیریت ضعیف.
در سال 2050 کره زمین میزبان نه 7 میلیارد نفر، بلکه 9میلیارد نفر خواهد بود. برای رفع نیاز غذایی چنان جمعیتی تولیدات کشاورزی، مخصوصا در زمینه گوشت و لبنیات، باید تا سال 2050 دوسوم بیشتر شود. برای رسیدن به این منظور، مخصوصا آب و زمین‌های حاصلخیز باید بسیار هوشمندانه‌تر و مخصوصا با بهره‌وری بهتر مورد استفاده قرار گیرند. در حال حاضر سالانه بیش از 12میلیون هکتار از زمین‌های حاصلخیز کشاورزی درنتیجه چرای مفرط، کشت‌وکار نامناسب، فرسایش، ساخت‌وساز‌های جاده‌ای و شهرسازی از بین می‌روند. اگر این روند به همین شکل ادامه یابد، تولیدات کشاورزی تا 25 سال آینده 12درصد کاهش خواهد یافت.
تقریبا 2میلیارد نفر از مردم از کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی رنج می‌برند. 1.4میلیارد نفر دیگر اضافه وزن داشته و یا حتی در نتیجه رژیم غذایی ناسالم چاق هستند (نه فقط در کشور‌های ثروتمند، بلکه به شکل رو به افزایشی در کشور‌های در حال توسعه و اقتصاد‌های رو به سرازیری). تقریبا نیمی از جمعیت جهان رژیم غذایی مناسب ندارند. به همین دلیل صرف افزایش تولیدات کشاورزی راه‌حل فقر غذایی نیست، بلکه راه‌حل ایجاد تعادل و توازن بین منابع و دسترسی به آنها برای جمعیت جهان است.
پراکندگی مزارع کشاورزی در دنیا:
با نگاهی به نمودار شماره 1، پراکندگی 525میلیون مزرعه دنیا به ترتیب قاره قابل مشاهده است. در این میان آمریکا تنها 1 درصد از تعداد مزارع را دارد، آفریقا 8 و آسیا 87درصد. با این حال میانگین وسعت مزارع در آمریکای شمالی 121 هکتار است درحالی که در آفریقا و آسیا مزارع به‌طور میانگین 1.6 هکتار وسعت دارند.
نمودار شماره 1: پراکندگی و وسعت مزارع در دنیا
کشاورزی مدرن و پیشرفته در کشور‌های توسعه‌یافته با راندمان تولید بالا، کنترل دقیق آفت‌کش‌ها، محرک‌های رشد و مواد مغذی سبب رشد بزرگ و وسیعی در تولید غذا طی دهه‌های گذشته در این کشورها شده است. افزایش راندمان تولید با بهبود روش‌های کشاورزی، آبیاری پایدار، کنترل فرسایش، کنترل مناسب بذر، آفت‌کش و محرک‌های رشد و همچنین حمایت مالی از کشاورزان امکان‌پذیر است.
در پس ایمنی مواد غذایی چیست؟
براساس تعریف FAO، ایمنی مواد غذایی به شرح زیر است:
- در دسترس بودن: تامین مواد غذایی در مقدار کافی با کیفیت مناسب در جایی که به آن نیاز هست.
- دسترسی: مردم دسترسی مطمئن برای کشت یا خرید مقدار کافی مواد غذایی را داشته باشند.
- به کار بردن: مواد غذایی به خوبی و به مقدار نیاز قابل مصرف و هضم باشند.
- پایداری: تامین مواد غذایی طی مدت طولانی پایدار باشد حتی اگر تولید محصول در منطقه با شکست مواجه شد.
در نتیجه ایمنی مواد غذایی به تولیدات کشاورزی، توزیع و زیرساخت‌های آن، درآمد کافی، دسترسی به زمین‌های حاصلخیز، سلامت و بهداشت، حکومت خوب و بسیاری موارد دیگر بستگی دارد.
اتلاف غذا:
تقریبا یک‌سوم از تمام غذای دنیا در مسیر مزرعه تا بشقاب مصرف‌کننده از بین می‌رود. این مقدار معادل تقریبا 1.3میلیارد تن در سال است. تخمین‌ها بیان می‌کند که بیشتر از 30درصد از غلاتی که برداشت می‌شود و بیش از 50درصد از میوه و سبزیجات، ماهی و و غذاهای دریایی از بین می‌روند. این مساله بر اثر کپک‌زدگی، آفات و فاسد شدن به‌دلیل انبارش و خشک کردن نا مناسب رخ می‌دهد. ضایعات بیشتری نیز حین برداشت، حمل‌ونقل و فرآوری رخ می‌دهد. میزان غلاتی که در صحرای آفریقا از بین می‌رود سالانه 4میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. این مقدار برای تغذیه 48میلیون نفر کفایت می‌کند. روی هم رفته FAO مقدار ضایعات غذایی در کشور‌های توسعه‌یافته و پیشرفته را بیش از 10 برابر کشور‌های در حال توسعه محاسبه کرده است.
سرانه ضایعات غذا در قاره‌های مختلف
در تحقیقی که گزارش آن را دانشگاه اشتودگارد آلمان منتشر کرده است میزان ضایعات غذایی به تفکیک نوع ماده غذایی در تصویر زیر نشان داده شده است.
میزان ضایعات غذایی به تفکیک نوع ماده غذایی
از سایر عواملی که امنیت غذایی انسان‌ها را تهدید کرده و به مخاطره می‌اندازد فرسایش خاک است. نقشه زیر پراکندگی میزان فرسایش خاک در جهان را نشان می‌دهد.
پراکندگی میزان فرسایش خاک
پراکندگی گرسنگی در جهان:
مطالعه‌ای که نتایج آن را FAO در سال 2014 روی گرسنگی در جهان منتشر کرد تفاوت اساسی در پراکندگی گرسنگی بین کشور‌های جهان را نشان می‌دهد. وخامت وضعیت در آسیا و تا حدودی در شرق و جنوب شرقی آسیا و پس از آن در آمریکای مرکزی و لاتین بالاتر است. میلیون‌ها نفر در این مناطق همچنان از گرسنگی و تغذیه نامناسب رنج می‌برند اما تعداد آنها نسبت به کل جمعیت کاهش یافته است. وضعیت نسبت به سال 1990 در 26 کشور بهبود یافته است اما تامین منابع همچنان در 16 کشور عمدتا آفریقای جنوبی بحرانی است.
پراکندگی گرسنگی بین کشور‌های جهان
در ادامه بحث توزیع غیرمتناسب و نامتقارن منابع غذایی در دنیا و پراکندگی گرسنگی بین کشور‌های جهان توجه به اضافه وزن و چاقی نیز حایز اهمیت است. نقشه زیر که براساس گزارش سال 2012 سازمان بهداشت جهانی تهیه شده است نشان‌دهنده اضافه وزن در کشور‌های صنعتی و توسعه‌یافته و کمبود وزن در کشور‌های فقیر است.
شیوع اضافه وزن در کشور‌های صنعتی و توسعه‌یافته و کمبود وزن در کشور‌های فقیر
راه‌حل‌های مشکل امنیت مواد غذایی:
امنیت مواد غذایی چطور می‌تواند تامین شود؟ این پرسشی است که متخصصین کشاورزی، تغذیه، اقتصاد و اکولوژی در سرتاسر جهان مطرح می‌کنند.
راه‌حل‌های متعددی مطرح شده است اما همه آنها به یک نقطه مشترک رسیده‌اند: کشاورزی آینده باید در مسیری منظم‌تر، پایدارتر و با بهره‌وری بالاتر از منابع هدایت شود.
به‌عنوان مثال تلاش‌های کوچک ولی قابل ملاحظه‌ای برای توقف از دست دادن زمین‌های حاصلخیز لازم است:
- دیوارها یا پرچین‌های کوچک نگهداری آب باران به‌عنوان چتری برای جلوگیری از فرسایش خاک توسط باد و طوفان.
- آبیاری قطره‌ای که مستقیما روی ریشه گیاهان اعمال می‌شود بسیار موثرتر از روش‌های غرق‌آبی است که در آن مقدار زیادی آب تبخیر و سبب شوره زدن خاک می‌شود.
- کاشت هماهنگ گیاهان مانند قهوه و درخت کاکائو با هم همراه با درخت موز راندمان برداشت را افزایش داده و به حفاظت از خاک کمک می‌کند.
حفظ امنیت جهانی مواد غذایی، وظیفه‌ای همگانی است؛ حصول امنیت مواد غذایی تنها توسط کشور‌های درحال توسعه و اقتصاد‌های رو به پیشرفت امکان‌پذیر نیست.
منابع:
- Understanding global food security and nutrition; German Federal ministry of food and agriculture – facts and background (2016)
- agriculture at a crossroads – global report 2009
- org
- FAO SOFI 2014
- WHO 2012