حدود 2000 سال پیش بقراط به درستی تاکید کرد که «بگذاریم غذای ما داروی ما و داروی ما غذای ما باشد». عبارت غذادارو یا Nutraceutical اولین بار توسط دکتر استفان دفلیک به‌عنوان «محصولاتی که از غذا جداسازی یا خالص‌سازی شده و به‌صورت دارو عرضه می‌شوند و فواید فیزیولوژیکی دارند» مطرح شد. واژه Nutraceutical از ترکیب دو واژه Nutrition به معنی تغذیه و Pharmaceutical به معنی دارویی ایجاد شده است. غذاداروها فرآورده‌های غذایی هستند که مانند دارو فواید سلامتی بخش ازجمله پیشگیری و درمان بیماری‌ها را دارند. ترکیبات شیمیایی گیاهی و آنتی‌اکسیدان‌ها دو دسته به‌خصوص غذاداروها هستند.
تحقیقات ثابت کرده‌اند که غذاهای حاوی ترکیبات شیمیایی گیاهی به‌عنوان مثال کاروتینوئید‌های هویج، می‌توانند به پیشگیری از بیماری‌ها مانند سرطان، دیابت‌ها، بیماری‌های قلبی و فشار خون کمک کنند. براساس متن قانون آموزش سلامت مکمل‌ها غذایی 1994، تعریف غذادارو گسترده شد؛ به نحوی که ویتامین‌ها، مواد معدنی، گیاهان دارویی و دیگر سبزیجات، اسیدهای آمینه و هر ترکیب غذایی دیگر که توسط انسان به‌عنوان مکمل برای بالا بردن ارزش غذایی رژیم غذایی به کار می‌رود را شامل می‌شود. در سال‌های اخیر توجه و علاقه رو به رشدی نسبت به غذادارو‌هایی که فواید سلامتی بخشی دارند و جایگزین داروهای امروزی هستند شکل گرفته است. مواد مغذی، گیاهان دارویی و مکمل‌های رژیمی ترکیبات عمده غذاداروها هستند که آنها را سلامتی بخش و موثر در برابر انواع بیماری‌ها می‌کند و از این‌رو کیفیت زندگی را بالا می‌برد.
تعاریف:
تعریف چندین اصطلاح برای درک بهتر مفهوم غذاداروها لازم است.
ماده مغذی:
براساس تعریف انجمن رسمی رژیم غذایی آمریکا (1996)، «یک ترکیب غذایی است که به شکل و مقدار خاص به حفظ حیات یک حیوان کمک می‌کند.» گروه‌های اصلی ترکیبات مغذی پروتئین‌ها، چربی‌ها، کربوهیدرات‌ها، مواد معدنی و ویتامین‌ها هستند.
خوراک:
براساس تعریف انجمن رسمی رژیم غذایی آمریکا (1996)، «مواد قابل خوردن که توسط حیوانات مصرف می‌شود و به افزوده شدن انرژی و/یا مواد تغذیه‌ای به رژیم غذایی حیوان کمک می‌کند.»
غذا:
براساس قانون غذا، دارو و مواد آرایشی بهداشتی (1968)، «چیزی است که طعم، عطر یا ارزش تغذیه‌ای دارد. سازمان غذا و داروغذاها را به‌عنوان (به‌طور کلی ایمن) (GRAS) به حساب می‌آورد.»
دارو:
براساس تعریف انجمن رسمی رژیم غذایی آمریکا (1996)، «ماده‌ای که برای تشخیص، بهبود، کاهش، درمان یا پیشگیری از بیماری انسان یا سایر حیوانات در نظر گرفته شده است. ماده‌ای که جدا از غذا برای تاثیر بر ساختار یا هر عملکردی در بدن انسان یا حیوان در نظر گرفته شده است.»
مکمل رژیمی:
براساس تعریف قانون سلامت مکمل‌های رژیمی (1994)، «محصولی است که حاوی یک یا تعداد بیشتری از ترکیبات رژیمی مانند ویتامین، مواد معدنی، گیاه دارویی یا سایر گیاهان و اسیدهای آمینه (پروتئین) همچنین شامل هر جزء ممکن رژیمی مانند کنسانتره‌ها، عصاره‌ها یا متابولیت این ترکیبات باشد.»
غذادارو:
براساس تعاریف رایج ارایه‌‌شده توسط صنایع مکمل‌های رژیمی، «هر ترکیب غذایی غیرسمی که فواید سلامتی بخشی آن من جمله در درمان و پیشگیری از بیماری‌ها به صورت علمی ثابت شده باشد.»
غذاداروها با غذاهای فراسودمند تفاوت دارند:
غذاداروها قدری با غذاهای فراسودمند متفاوت‌اند. غذاهای فراسودمند با روش‌های علمی تهیه می‌شوند و از این‌رو نیاز بدن به ویتامین‌ها، چربی‌ها، پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها و سایر ترکیباتی که برای بقا و حفظ سلامتی لازم است تامین می‌کنند. وقتی غذای فراسودمند به منظور کمک به پیشگیری و/یا درمان بیماری(ها) و/یا نارسایی(ها) غیر از کم‌خونی به‌کار گرفته می‌شوند به آنها غذادارو گفته می‌شود. از آنجا که اکثر غذاهای فراسودمند به نوعی ضدکم‌خونی هستند، این استثنا به جهت ایجاد وجه تمایز مشخص بین غذای فراسودمند و غذادارو مطرح شده است.) مثال‌هایی از غذاداروها شامل فرآورده‌های لبنی غنی شده (مانند شیر) و مرکبات (مانند آب پرتقال).
غذا یا دارو؟
با توجه به توضیحات گفته شده همچنان دشوار است که تعیین کنیم غذاداروها چه چیزی هستند و یا نیستند. آیا غذاداروها غذا هستند یا خوراکی؟ براساس تعریف خوراکی ماده قابل خوردنی است که به تولید انرژی یا مواد مغذی در رژیم غذایی کمک می‌کند. خوراکی‌ها صرفا عملکرد و تاثیر ترکیباتی را که محتوی آن هستند بر عهده دارند. غذاداروها علاوه بر این واژه «غذا» را نیز در خود دارند که یعنی «برای عملکرد و ساختار طبیعی بدن ضروری هستند.» یک تفاوت بالقوه بین غذادارو و خوراک این است که یک غذادارو بعید است ارزش تغذیه‌ای ثابتی داشته باشد. خوراکی‌ها لازم است که ارزش تغذیه‌ای داشته باشند و این ارزش تغذیه از طریق لیبل آنها قابل اندازه‌گیری باشد.
تفاوت دیگر بین یک غذا یا خوراکی با غذادارو این است که غذاها و خوراکی‌ها به‌عنوان ترکیبات «عموما ایمن» (GRAS) شناخته می‌شوند.
طبقه‌بندی غذاداروها
ماده شیمیایی اصلی منبع ویژگی‌های مفید
1.کاروتنوئید(ایزوپرنوئید)
a.لیکوپن گوجه‌فرنگی، گریپ‌فروت صورتی، انبه هندی، هندوانه فعالیت آنتی‌اکسیدانی، محافظت از بدن در برابر سرطان پروستات، مثانه، گردن و سرطان خون
b.لوتین ذرت، آووکادو، زرده تخم‌مرغ، اسفناج فعالیت ضدسرطانی روده بزرگ، حفاظت از چشم در برابر آب مروارید و از بین رفتن ماهیچه‌های آن با بالا رفتن سن
c.بتا کاروتن
d.آلفا کاروتن
e.آلفا کریپتوزانتین
g.زیکزانتین هویج، میوه‌ها و سبزی‌های گوناگون، پرتقال و نارنگی
ذرت، آووکادو فعالیت آنتی‌اسیدانی که سبب خنثی شدن رادیکال‌های آزاد می‌شود، محافظت از قرنیه در برابر اشعه UV، ضدسرطان، حفاظت چشم در برابر آب مروارید و انحطاط ماهیچه‌های آن با افزایش سن
2.فیبرهای رژیمی
a.فیبرهای قابل حل حبوبات، جو دوسر، برخی میوه‌ها ضدسرطان، موثر در حفاظت از دستگاه گوارش
b.فیبرهای غیرقابل حل غذاهای حاوی غلات، پوسته گندم و ذرت، آجیل ضد سرطان(روده بزرگ)،
حفاظت از دستگاه گوارش
3.ترکیبات پلی‌فنولی
a.فلاوونون مرکبات فعالیت آنتی‌اکسیدانی، ضدسرطان
b.فلاوون میوه‌ها، سبزیجات، دانه سویا فعالیت آنتی‌اکسیدانی، ضدسرطان
c.فلاوونول پیاز، سیب، چای، کلم بروکلی فعالیت آنتی‌اکسیدانی
d.آنتوسیانین بلوبری، شاه‌توت، تمشک سیاه حاوی آنتی‌اکسیدان، فرونشاندن التهاب بدن، کم‌کردن قند خون در افراد دیابتی
e.فنولیک اسید توت، حبوبات کاهش میزان اکسیداسیون کلسترول بد خون(LDL)، کاهش شکل‌گیری سرطان
f.رسوراترول انگور تیره، کشمش، توت، بادام‌زمینی کلسترول کلی خون را با زیاد کردن HDL کاهش می‌دهد
g.کورکومین ریشه زردچوبه ضدالتهاب، حاوی آنتی‌اکسیدان، منعقد‌کننده خون
4.اسیدهای چرب
a.اسیدهای چرب امگا3(اسیدهای چرب پلی) ماهی سالمون، بذر کتان کنترل‌کننده فرآیند التهاب بدن، بهبود عملکرد مغز، کاهش میزان کلسترول
b.اسیدهای چرب مونو آجیل‌های درختی کم‌کردن خطر بیماری کرونری قلب
5.ایزوتیوسیانات
a.سولپورافان گل کلم، کلم‌بروکلی، کلم معمولی، سوپ کلم، ترب کوهی احتمالا سبب افزایش دفع مواد زاید بدن و تقویت فعالیت آنتی‌اکسیدانی در سلولها می‌شود.
6.فنول‌ها
a.کافئیک اسید
b.فرولیک اسید سیب، گلابی، مرکبات، برخی سبزیجات احتمالا باعث افزایش فعالیت آنتی‌اکسیدانی در سلولها، حفاظت از بینایی و سلامت قلب می‌شود.
7.استانول‌ها/استرول‌های گیاهی
a.استانول/استرول استر مکمل رژیمی استانول استر کاهش خطر ابتلا به بیماری قلبی کرونری
8.توکوترینول(ایزوپرنوئید)
غلات، خرما، روغن ضدسرطان سینه، افزایش سلامت قلب‌ها و رگ‌ها
9.ساپونین‌ها
نخود و دانه سویا کاهش میزان کلسترول،
فعالیت ضدسرطانی روده بزرگ
10.پروبیوتیک‌ها/پریبیوتیک‌ها
لاکتوباسیل، بیفیدیوباکتر ماست، سایر فرآیند‌های لبنی و غیر لبنی بهبود سلامت معده و روده و افزایش ایمنی دستگاه گوارش
11.مواد معدنی
کلسیم، سلنیم، پتاسیم، روی، مس غذا جزء اصلی یک رژیم متعادل
12.پولیول‌ها
شکر
الکل‌ها
(زیلیتول، سوربیتال) میوه‌جات کاهش خطر پوسیدگی دندان
13.سولفیدها/تیول‌ها
دی تیوتیون‌ها سبزیجات خانواده کلم حفاظت از سیستم ایمنی بدن
14.گولکوزینولات‌ها
سبزیجات خانواده کلم،گل کلم ضدسرطان مثانه
15.فیتو استروژن‌ها
a.ایزوفلاوان‌ها
(جنیستین،دایدزین) دانه‌های سویا،حبوبات کاهش کلسترول بد(LDL)، فعالیت آنتی اکسیدانی، ضدسرطان پروستات و سینه و روده)
b.لیگانان‌ها بذر کتان،گندم سیاه،سبزیجات جلوگیری از پیشرفت سرطان سینه و روده بزرگ
16.آلکالوئیدها
a.کوئینین درخت گنه‌گنه ضد مالاریا
b.تروپان آلکالوئیدها خانواده گیاه شب بو: شاهبیزک، داتوره درمان ناراحتی‌های قلبی
c.مورفین گیاه خشخاش ضد افسردگی، تسکین‌دهنده درد
d.ارگوت آلکالوئیدها قارچ: کلاویسپس پورپورا سقط‌کننده جنین
e.وینکریستین گل تلفنی جلوگیری رشد ناهنجار بافت
f.وینبلاستین گل تلفنی(پیچ تلگرافی) جلوگیری از رشد ناهنجار بافت
g.کومارین شنبلیله کاهش قندخون
h.اسکوپولتین شنبلیله کاهش قندخون
i.فنوگریکین شنبلیله کاهش قندخون
j.تریگونلین شنبلیله کاهش قندخون
17.ترپنوئیدهای غیر کاروتنوئیدی
a.پریلیل الکل گیلاس و نعناع ضدسرطان
b.ساپونین‌ها حبوبات کاهش میزان کلسترول خون
c.ترپنول هویج ضدسرطان
d.ترپن لیمونوئید‌ها پوست مرکبات ضدسرطانزایی
18.آنتراکوئینون‌ها
a.سنا حبوبات مسهل
b.باربالوئین آلوئه(دارویی از برگ گیاه صبر) ملین، از بین برنده کرم‌های روده
c.هایپریسین مخمر آبجو st.John تسکین درد
d.کپسای سین فلفل تند ضدسرطان، ضدالتهاب، ضدآپوپتوز
e.پیپرین فلفل سیاه،فلفل هالپانو کمک به گوارش
19.ترپن‌ها
a.منتول(مونوترپن) گیاهان خانواده نعناع تسکین درد موضعی، تب‌بر
b.برنئول(مونوترپن) روغن کاج ضدعفونی‌کننده
c.سانتونین افسنطین ایجاد حساسیت به نور
d.گوسیپول پنبه ضدبارداری
فهرست غذا داروهای تجاری
نام تجاری غذا دارو دسته محتویات
Weight smart مکمل غذایی ویتامین‌ها و مواد حیاتی به مقدار کم
Omega woman مکمل ایمنی آنتی‌اکسیدان، ویتامین، ترکیبات شیمیایی گیاهی(مثل لیکوپن و رسوراترول)
Rox نوشیدنی انرژی‌زا تورین،کافئین و گلوکورونولاکتون
Proteinex مکمل پروتئینی پروتئین، ویتامین، مواد معدنی و کربوهیدرات‌های سهل‌الهضم
PNer plus مکمل درد‌های نوروپاتی ویتامین و مکمل‌های طبیعی دیگر
Mushroom optimizer مکمل ایمنی قارچ،پلی ساکارید، فولیکاسید
Chaser مکمل برای موقع خماری کلسیم کربنات فعال‌شده و کربن سبزیجات
Calcirol D-3 مکمل کلسیمی کلسیم و ویتامین
Appetite Intercept کاهنده اشتها کافئین، تیروزین،فنیل آلانین
Betafactor Capsules مکمل ایمنی بتا گلوکان
Tozal Eye Health Formula بهبود بینایی اسید چرب امگا3، روی، آنتی‌اکسیدان و لوتئین
Snapple-a-day نوشیدنی جایگزین وعده غذایی ویتامین و مواد معدنی
Brainspeed Memory سلامت مغز مخلوطی از ویتامین‌ها و مواد معدنی
Red bull نوشیدنی انرژی زا تورین،کافئین،گلوکرونولاکتون و ویتامین‌های
5-Hour energy نوشیدنی انرژی زا ویتامین، تیروزین، تورین، مالیکاسید،گلوکورونولاکتون
WelLife مکمل آمینواسید L- گلوتامین
Pediasure مکمل غذایی پروتئین، ویتامین و مکمل‌های طبیعی دیگر
Threptin Diskettes مکمل پروتئینی پروتئین و ویتامین
Olivenol مکمل رژیمی آنتی اکسیدان طبیعی، هیدروکسی تیروزول
Beneflora probiotic حفاظت از معده و روده لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس،بیفیدوباکتریوم بیفیدیوم
Ferradol Food Powder مکمل غذایی کربوهیدرات،پروتئین، نیاسین آمیدکلسیم، آهن، روی، ویتامین‌ها
Muscle Optimeal نوشیدنی مخلوط جایگزین وعده غذایی پروتئین، ویتامین، فیبرهای رژیمی و زیلیتول
Revital مکمل روزانه سلامتی جنسینگ، ویتامین‌ها، مواد معدنی
becadexamine مکمل غذایی چندین نوع ویتامین
Glowelle نوشیدنی زیبایی آنتی‌اکسیدان‌ها، ویتامین و عصاره گیاهان و میوه‌ها
نتیجه‌گیری:
در حال حاضر بخش غذا داروها در حوزه صنایع غذایی سریع‌ترین رشد و پیشرفت را به خود اختصاص داده است. اگرچه غذاهایی که از سالیان گذشته مورد استفاده قرار دارند هنوز از سبد غذایی مردم حذف نشده‌اند اما برنامه‌ها در حال اجرا در حیطه صنایع غذایی به تولید نسل جدیدی از غذاها منجر خواهد شد که ارتباط زیادی را بین غذا و دارو برقرار کرده‌اند.
اهمیت غذا داروها برای انسان از این جهت است که آنها تمام مواد غذایی ضروری را که وجودشان در یک رژیم غذایی سالم برای بدن لازم است، تامین می‌کنند.این روزها فشار روزمره و رژیم غذایی نادرست مردم منجر به شیوه ناسالم زندگی در آنها شده است در حالی که از سوی دیگر استفاده صحیح از غذا داروها می‌تواند باعث بالا رفتن کیفیت و سلامت زندگی، خلق و خوی بهتر در فرد، افزایش اعتماد به نفس، بیشتر شدن توانایی کار کردن و در مجموع ایجاد جامعه‌ای بهتر و سالم‌تر شود.
بنابراین در آینده ضرورت وجود سوپ‌ها، گوشت‌های فرآوری شده، نان‌ها و سوسیس‌هایی را که به شکل غذا دارو هستند کاملا درک خواهیم کرد.استفاده از غذا داروها برای به دست آوردن نتایج درمانی مطلوب با کمترین عوارض جانبی در مقایسه با سایر عوامل درمانی موفقیت بسیار بیشتری داشته است. به گفته اوا هادسون- سرپرست گروه تحقیقات سلامتی در یورومانیتور- باور مردم به این حقیقت که پیشگیری از درمان بهتر است میزان درخواست غذا داروها را از طرف آنها بیشتر کرده است چرا که این مواد علاوه بر تغذیه بدن فواید زیادی هم برای سلامتی دارند.
تمایل بیشتر شرکت‌های داروسازی و بیوتکنولوژی برای تولید غذا داروها نسبت به خود دارو کاملا مشهود است.در حال حاضر صنعت غذا دارو در ایالات متحده آمریکا حدود 86میلیارد دلار ارزش دارد.این رقم اندکی در اروپا بیشتر است و در ژاپن چیزی حدود 4/1 کل مبلغ 6میلیارد دلاری که از فروش مواد غذایی به دست می‌آید، به غذا داروها اختصاص دارد چرا که بالغ بر 47درصد جمعیت ژاپن از غذا داروها استفاده می‌کنند. تجاری شدن بسیاری از غذا داروها (که این امر هم اکنون هم در حال گسترش است) نشان‌دهنده این مساله است که اخیرا مصرف‌کنندگان مواد غذایی دنبال غذاهایی با ارزش غذایی بالاتر می‌باشند.
برای بیماری‌هایی مثل سندرم‌های متابولیکی که روز به روز در حال افزایش هستند اما می‌توان با تغییر در شیوه زندگی از آنها پیشگیری کرد، فرد بیمار لازم است که تغییرات مثبتی در شیوه زندگی خود ایجاد کند برای مثال رژیم غذایی خود را تغییر دهد.
غذا داروها باید نقشی در پیشگیری از اینگونه بیماری‌ها داشته باشند و تحقیقات در حال انجام بر روی آنها با هدف زندگی سالم‌تر و بهبود کیفیت زندگی افراد در آینده باشد.
منابع:
• Sapkale Anita P., Thorat Mangesh S., Vir Prasad R and Singh Meera C.,2012,Nutraceuticals – Global status and applications: a Review, INTERNATIONAL JOURNAL OF PHARMACEUTICAL AND CHEMICAL SCIENCES, Vol. 1 (3),1166-1181
• Sarin Rajat*, Sharma Manisha, Singh Robin, Kumar Sunil, 2012, NUTRACEUTICALS: A REVIEW , international research journal of pharmacy 3(4), 95-99